جغرافیای پزشکی

   

آشنایی با جغرافیای پزشکی

جغرافیای پزشکی شاخه ای از جغرافیای انسانی است که سخت متاثر وپای بند همه جانبه ی جغرافیای طبیعی است،زیرادر این رشته از جغرافیا،شناخت تاثیر عوامل طبیعی"آب وهوا،شدت وجهت وزش باد،تابش آفتاب،تشعشعات رادیو اکتیو طبیعی،ارتفاع منطقه،بافت وجنس وترکیبات واجزاء متشکله ی خاک،پوشش گیاهی وانواع موجودات زنده،کیفیت وکمیت آب"بر پیکر انسان مد نظر است.(جغرافیای پزشکی در طب ابن سینا-مجیدغیاث و..)

پزشکی جغرافیایی،علمی است که به شناخت عوامل طبیعی واقلیمی موثربرسلامت وبیماری انسان می پردازدوسابقه دیرینه ای داردودرنوشته های پزشکی اوائل هزاردوم میلادی درکشورایران و بویژه دردائره المعارف پزشکی قانون ابن سینابه طورمفصل درباره انتشارجغرافیایی بسیاری از بیماری های مسری وغیرمسری وتاثیرشرایط اقلیمی برسلامت وبیماری وحتّی نوع بیماری هاو شیوع و بروز آن ها توضیح داده شده .(مقدمه ای برپزشکی جغرافیای ایران-دکتر حسین حاتمی)

ماهیت جغرافیای پزشکی

برای تبیین ماهیت جغرافیای پزشکی لازم است ابتدا تعریفی کلی از دو علم پزشکی و جغرافیا ارائه کرد؛

مفهوم و ماهیت علم پزشکی : در یک تعریف کلی می توان علم پزشکی را« مطالعه و بررسی ، تشخیص، علت یابی، و درمان بیماریهای انسان» معرفی کرد.

مفهوم وماهیت علم جغرافیا: در تعاریف مختلفی که از علم جغرافیا به عمل آمده، ماهیت و جوهره  این علم « مطالعه ، شناخت و تفسیر روابط متقابل انسان ومحیط » دانسته شده است.

تأثیری پذیری بیماریها در پیدایش، ظهور، گسترش وحتی درمان از شرایط محیطی ، حلقه ی ارتیاط دو علم پزشکی و جغرافیا ، و نقطه ی آغازین علم جغرافیای پزشکی است. بنابراین شناخت علل وچگونگی درمان برخی از بیماریها ماهیت جغرافیایی به خود گرفته وموضوع سلامت و امراض انسان تا جایی که به عوامل محیطی وابسته باشد رنگ جغرافیایی خواهد داشت.

ماهیت پزشکی جغرافیای پزشکی آن قسمت از علم پزشکی است که در علت یابی، پراکنش و درمان بیماریها به شرایط محیطی توجه می نماید.

ماهیت جغرافیایی جغرافیای پزشکی آن بخش از علم جغرافیا است که در مطالعه ی اکولوژیکی انسان به بستر محیطی و جغرافیایی بروز، گسترش و درمان بیماریها توجه دارد.

*جغرافیای پزشکی تلفیقی از وجوه مشترک بین موضوع علم پزشکی بیماریها در سه مرحله علت یابی، پراکنش و درمان از یک سو و عوامل محیطی در قالب لیتوسفر، هیدروسفر، اتمسفر وبیوسفر به عنوان بستر جغرافیایی از دیگر سو است. *

اگر مفاهیم علم جغرافیا را در شناخت حوزه عمل جغرافیای پزشکی بکار گیریم شاید بتوان از جغرافیای پزشکی مفهومی به این شکل بدست آورد:

الف – کدام گروه به نوع ویژه ای از امراض مبتلا می شوند؟

ب – این گروه مبتلا در چه شرایط مکانی زندگی می کنند؟

ج – عوامل محیطی چه تأثیری در پیدایش و انتشار امراض مختلف دارد؟

عوامل محیطی (طبیعی ،فرهنگی ،بیولوژیکی) به اشکال گوناگون در پیدایش ،تشدید وگسترش امراض موثر می افتند ویا حالت بیدار کننده ای می بخشند. این عوامل که دررابطه با امراض مطالعه می شوند عبارتند از:

1- عوامل طبیعی: عرض جغرافیایی، ریزشهای جوی، میزان رطوبت، درجه حرارت، فشار، روزهای آفتابی و ابری، سرعت و جهت باد، خاکها، آبها، قوه مغناطیس زمین.

2- عوامل فرهنگی: پراکندگی جمعیت، درجه تراکم جمعیت، شرایط زندگی، رژیم غذایی، آداب و رسوم مذهبی، اعتقاد به خرافات، انواع اعتیاد.

3- عوامل بیولوژیکی: زندگی گیاهی، زندگی حیوانی در زمین و دریا، گروههای خونی مسلط.

می توان گفت که جغرافیای پزشکی مطالعه و مقایسه امراض در میان گروههای اجتماعی ، نژادی و مذهبی است. از این رو در جغرافیای پزشکی عوامل اجتماعی و محیطهای جغرافیایی نقش اساسی می یابند.

تاریخچه جغرافیای پزشکی را در ادامه مطلب بخوانید.

تاریخچه ی جغرافیای پزشکی

بقراط (پدر علم طب) 25 قرن پیش می گوید:“ آن کسی که طالب علم پزشکی است لازم که قبل از همه به تأثیرات فصول توجه نماید، سپس از اثرات بادهای گرم وسرد وکیفیت آب اطلاعاتی به دست آورد و بعد در زمینه فضا های سبز و پر آب بررسی نماید“.

بنابراین  بقراط به عنوان واضع علم پزشکی توجه به عوامل محیطی را بعنوان اولویت اول در شناخت امراض قلمداد می کند. 

علیرغم توجه قدمای علم طب به عوامل جغرافیایی و محیطی پیدایش علم جغرافیای پزشکی قدمتی بیش از یکصد سال نداشته و علم جوانی محسوب می شود.در ایران اولین دانش آموختگان و اساتید جغرافیا توجه نسبی به جغرافیای پزشکی داشتند.و اولین کتاب منتشر شده در این زمینه توسط یکی از دانش آموختگان جغرافیا ی دانشگاه تهران به نام آقای زردشت هوشور بود که با بهره گیری از فرصت شغلی که در دانشکده ی بهداشت برای ایشان ایجاد شده بود به چاپ رسید.

 درسال 1892 عنوان جغرافیای پزشکی ابتدا به وسیله دکتر آلفرد هویلند بکار برده شد. (بیش از آن توپوگرافی پزشکی نامیده می شد) این دانشمند در همان سال تحقیق پر ارزشی را تحت عنوان پراگندگی جغرافیائی امراض در بریتانیای کبیربچاپ رسانید که در مقدمه آن عنوان جغرافیای پزشکی ذکر شده بود.

درانگلستان مطالعه در زمینه جغرافیای پزشکی سابقه طولانی دارد.در سال 1829 دکتر جمزکلارک(1870-1788) کتاب جالب خود را تحت عنوان تأثیر آب وهوا در جلوگیری و درمان بخشی امراض مزمن منشر ساخت که شاید یکی از علمی ترین کتابها درباره اقلیم شناسی پزشکی بشمار آید.

 در سال 1852 آگوستن پترمن جغرافی دان آلمانی که در انگلستان اقامت داشت نقشه جالبی از حمله وبا به جزایر بریتانیا تهیه نمود.پترمن در تحقیقات خود مراحل مختلف شیوع وبا، انتشارجغرافیایی وتوقف آن را با توجه به ناهمواریها، ارتفاعات، سواحل،زمینهای کم ارتفاع، دره ها کاملا روشن ساخته بود. نقشه پراکندگی امراض که بوسیله پترمن تهیه شده بود شامل یک نقشه اضافی ار شهر لندن نیز بود که درآن شهر لندن به 43 منطقه تقسیم شده بود ودر هر منطقه تعداد بیماران وبائی، میزان مرگ ومیر، نسبت مرگ ومیر به کل جمعیت نشان داده شده بود.

از اوایل قرن بیستم پیشرفت در شاخه های مختلف پزشکی، تحقیق در زمینه تأثیرات عوامل محیط طبیعی و شرایط اقتصادی- اجتماعی در سلامتی و بهداشت عمومی، جغرافیای پزشکی را در مسیرهای تازه ای قرار می دهد.

هم اکنون در ایالات متحده شاید بیش از هرجای دیگر دنیا با استفاده از تئوری مرکزیت مکانی با ابعاد گسترده ای به تجزیه تحلیل پراکندگی امراض، پراکندگی پزشکان، بیمارستانها و منطقه نفوذ آنها می پردازند.

جغرافیای پزشکی در طب اسلامی

پزشکی جغرافیایی در طب اسلامی جایگاهی ویژه داشته است و بوعلی سینا نیز پس از گشایش بحث هوا در فلسفة نظری طب اسلامی با بیان این گفتار که هوا در هر فصلی به مزاج علی الحده درمی آید به ذکر مفصل مزاج فصل ها می پردازد و می نویسد: «این نکته را نیز بدان که هر یک از فصول در هر منطقه از مناطق زمین، نوعی بیماری را برمی انگیزد. بر طبیب است که بیماری ویژه سرزمین های مختلف و تابع فصول  مختلف را بخوبی بشناسد  تا بتواند وسایل پیشگیری  یا چاره جوئی و معالجه آنها را تدبیر نماید. گاهی اتفاق  می افتد که در یک روز معین حالت فصل معینی  بروز می کند، روزی ممکن است زمستانی و روز دیگری  تابستانی باشد؛  روزی پیش می آید که می توان آن را پاییزی نامید و سرانجام روز دیگری را می بینم که در آن هم گرما و هم سرما هر دو عارض می شوند.»

شیخ الرئیس ابوعلی سینا، همچنین در فنّ دوم از کتاب اول قانون در طب را به معرفی انتشار و پراکنش بیماری های گوناگون در فصول مختلف پرداخته است.  بعنوا ن مثال بعد از ذکر پاتوفیزیولوژی شرایط بهاری در ایجاد بیماری های این فصل بر اساس فلسفة نظری طب اسلامی به بیماری های بهاری اشاره می کند.شیخ الرئیس سپس به عوامل جغرافیایی چون عرض جغرافیایی، بلندی ها و  پستی های زمین، کوهساران، دریا، بادها وتأثیرات محیط زیست بر سلامت و بیماری انسان می پردازد.   از این رو قرابت طب با جغرافیا در متون طبی اسلامی بسیار چشمگیر است و تغییرات اقلیمی، فصلی و آب و هوایی بر چگونگی بروز و تظاهرات بیماری ها ، در نوشتار های آکادمیک طب اسلامی جایگاهی   برجسته دارد. http://birha.ir